Μονόκλιτη βασιλική ἀφιερωμένη στό Γενέσιο τῆς Θεοτόκου. Βρίσκεται στόν κεντρικό δρόμο τῆς πόλεως πού ὁδηγεῖ στήν Ἑκατονταπυλιανή καί εἶναι ὁ μεγαλύτερος μονόκλιτος ναός τῆς Παροικίας (1). Τό παρεκκλήσιο αὐτό παρουσιάζει ἱστορικό καί μορφολογικό ἐνδιαφέρον. Στεγάζεται μέ ψευδόθολο, ὁ ὁποῖος κλείνει ψηλά μέ δοκάρια. Ὁ νάρθηκας εἶναι χαμηλότερος τοῦ κύριου ναοῦ καί ἐπιπεδόστεγος. Χωρίζεται ἀπ' αὐτόν μέ μεγάλο τοξωτό ἄνοιγμα, ἡ ὁποία στηρίζεται σέ δύο ἐντοιχισμένα μικρά ἀρχαῖα κιονόκρανα. Ἔχει δύο εἰσόδους καί δίτοξο, πέτρινο, κτιστό καμπαναριό στή νότια ὄψη. Στό ὑπέρθυρο τῆς εἰσόδου τοῦ παρεκκλησίου, ὑπάρχει σκαλισμένη μέσα σέ κύκλο, ἀνάγλυφη ἡ προτομή τῆς Παναγίας πού ὑψώνει τά χέρια σέ στάση δεήσεως καί κάτω ἀπ' αὐτήν ἐπιγραφή. Ἡ Ἁγία Τράπεζα σχηματίζεται ἀπό τμῆμα κορμοῦ ἀρχαίου κυλινδρικοῦ κίονα καί ἕνα κιονόκρανο πού ἐπικάθεται σ' αὐτόν. Τό παρεκκλήσιο ἔχει ὡραῖο μαρμάρινο τέμπλο πολύ καλῆς τέχνης. Πάνω ἀπό τό δαντελλωτό ὑπέρθυρο τῆς θύρας τῆς Προθέσεως, ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή: Ἀνεκ(αι)νίστη οὗτος ὁ θεῖος καί πάντιμος ναός τῆς ὑπερα γίας δεσπίνης ἡμον Θ(εοτό)κ(ου) καί ἀϊπαρθένου Μαρίας διά συνδρομῆ κ(αί) ἐξόδ(ου)------Χαμαρη (3). ἐτελιώθη ----- τοῦ ἔτου(ς) ----- ΑΦϞς (4) ἰνδ. αʹ. Σ' αὐτό τό τέμπλο ὑπάρχουν τρεῖς εἰκόνες: α) Χριστός (0,70Χ0,92), μέ τά δύο χέρια ἀνοικτά σέ στάση εὐλογίας. Πολύ φθαρμένη εἰκόνα. β) Παναγία (0,71Χ0,92). Ψηλά καί ἀριστερά εἶναι γραμμένη ἡ προσωνυμία: Ἡ Κυρία Ἑκατω|νταπυλιανή. γ) Τό Γενέσιον τῆς Θεοτόκου (0,70Χ0,92). Εἰκόνα μέτριας τέχνης. Ἀπό τίς τρεῖς εἰκόνες πού ἀναφέρονται παραπάνω, οἱ δύο πρῶτες φιλοτεχνήθηκαν, πιθανώτατα, κατά τόν 17ο αἰ., ἐνῶ ἡ τρίτη κατά τόν 18ο. Ἀπό τίς ἄλλες εἰκόνες πού βρίσκονται στό παρεκκλήσιο, ἀναφέρουμε τήν εἰκόνα τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου (0,70Χ0,82), εἰκόνα τοῦ τέλους τοῦ 18ου ἤ τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰ. καί ἐκείνη τοῦ Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου, παλαιότερη καί περισσότερο φθαρμένη ἀπό τήν προηγούμενη. Μπροστά στό τέμπλο βρίσκονται δύο παλαιά μαρμάρινα κηροπήγια (μανουάλια), μέ ὀκταγωνική βάση. Κάτω ἀπό κάθε μιά ἀπό τίς τρεῖς εἰκόνες τοῦ τέμπλου, βρίσκεται ἕνα μαρμάρινο βάθρο, ὕψους περίπου 0,30μ., πού προσομοιάζει μέ τίς βάσεις τῶν μανουαλιῶν. Τά βάθρα αὐτά τοποθετήθηκαν ἐκεῖ, τήν ἐποχή πού κατασκευάσθηκε τό τέμπλο, γιά νά διευκολύνουν τούς πιστούς στήν προσκύνηση τῶν εἰκόνων, γιατί τό ὕψος των, ἀφ' ἑνός καί τό μαρμάρινο γεῖσο τοῦ τέμπλου, ἀφ' ἑτέρου, τούς ἐμπόδιζαν στήν ἐκτέλεση αὐτοῦ τοῦ καθήκοντός των. Στό νότιο τοῖχο τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, ὑπάρχει κτιστό ὀστεοφυλάκιο, τοῦ ὁποίου οἱ παραστάδες, ἡ στέψη καί ἡ βάση ἔχουν κατασκευασθεῖ ἀπό ἀρχαῖα μάρμαρα. Στό ὀστεοφυλάκιο αὐτό ἔχουν μεταφερθεῖ καί ἐναποτεθεῖ τά ὀστᾶ μελῶν τῆς οἰκογένειας Κωνσταντίνου Γράβαρη (5). Ἡ Σεπτεμβριανή, ὅπως ἔτσι ἁπλᾶ τήν ἀποκαλοῦν οἱ Παριανοί, ἀπό τά περισσότερο ἀξιόλογα μεταβυζαντινά παρεκκλήσια τοῦ νησιοῦ, εἶναι ἰδιωτικό παρεκκλήσιο. Ἀνῆκε στόν ἀείμνηστο συμβολαιογράφο Ἰωάννη Κων. Γράβαρη, ὁ ὁποῖος καί τό ἀνακαίνισε κατά τά ἔτη 1997 - 1998, μέ τήν αὐστηρή ἐπίβλεψη τῆς 2ης Ἐφορείας Βυζαντινῶν καί Μεταβυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων. Σήμερα ἀνήκει στόν κ. Κωνσταντῖνο Ἰωαν. Γράβαρη. Ἔχει ἀνακηρυχθεῖ ἱστορικό διατηρητέο μνημεῖο (6). (ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ) 1. 10,30Χ4,50μ. 3. Τό ὄνομα Χάμαρη θά πρέπει ἴσως νά διαβαστεῖ Χαμάρτου, τῆς γνωστῆς παριανῆς οἰκογένειας, τῆς ὁποίας καί ἄλλα μέλη ὑπῆρξαν κτήτορες ναῶν ἤ ἀφιερωτές εἰκόνων. (Ἀναστ. Ὀρλάνδου, ὅ.π., σελ. 197). 4. ΑΦϞς = 1596 5. Στήν μαρμάρινη πλάκα πού καλύπτει τό ὀστεοφυλάκιο αὐτό, εἶναι χαραγμένα τά ἑξῆς: Οἰκ. Τάφος Κων/νος Ἰ. Γράβαρης - ἀπεβ. 1952 Καλυψώ Κ. Γράβαρη - ἀπεβ. 1948 Εὐγενία Σ. Καραχάλιου - ἀπεβ. 1980 6. ΦΕΚ 67/Β/10-2-1984.
